همه چیز از همه جا

بدنبال اعلام حکم محکومیت محمدرضا رحیمی معاون اول رئیس جمهوری سابق، سیدنظام الدین موسوی دبیرکل انجمن روزنامه نگاران مسلمان و مدیرعامل فارس، طی اظهاراتی در یک نشست مطبوعاتی با تاکید بر این که پرونده رحیمی با پیگیری و شکایت نیروهای انقلابی و اصولگرا به فرجام رسیده است،اعلام کرد که برخی روزنامه های زنجیره ای به واسطه حضور «مسئول دفتر رحیمی» در جایگاه معاون مطبوعاتی وزارت ارشاد، حق السکوت دریافت کرده و راجع به پرونده و اتهامات معاون اول رئیس جمهور وقت، زبان در کام و قلم در نیام فروبرده بودند.

به دنبال طرح این موضوع، برخی مدیران روزنامه های اصلاح طلب با درج یادداشت هایی به اظهارات دبیرکل انجمن روزنامه نگاران مسلمان واکنش نشان دادند. از جمله آقای رحمانیان مدیرمسئول روزنامه «شرق» طی یادداشتی، اظهارات موسوی را فاقد سند دانست.

اگرچه مدیرعامل فارس در اظهارات خود نامی از فرد یا رسانه خاصی به میان نیاورده بود اما اکنون که آقای رحمانیان خود باب گفتگو را باز نموده، می توان وارد بحث شد و از آنجا که روزنامه شرق بواسطه سوابق و مواضع خود می تواند شاخص مناسبی برای سنجش رویکرد روزنامه های اصلاح طلب در قبال  پرونده رحیمی باشد، با ارزیابی عملکرد روزنامه مذکور، می توان به یک نتیجه گیری قابل تعمیم در این باره دست یافت.  

دبیر کل انجمن روزنامه نگاران مسلمان چه گفت؟

جانمایه بحث دبیرکل انجمن روزنامه نگاران مسلمان و مدیرعامل فارس در نشست مطبوعاتی خود این بود که پرونده آقای رحیمی را فعالان سیاسی و رسانه ای اصولگرا پیگیری کردند اما برخی روزنامه های زنجیره ای اصلاح طلب که اکنون خود را پرچمدار مقابله با فساد تلقی کرده و به اصولگرایان برچسب می زنند، از اوایل زمستان سال 1389 که «مسئول دفتر رحیمی» به عنوان معاون مطبوعاتی وزارت ارشاد بر وزیر اصولگرای وقت تحمیل شد - و در دولت تدبیر و امید نیز همچنان مشاور وزیر ارشاد است! - فتیله انتقاد از رحیمی را پایین کشیدند و در حالی که شدیدترین انتقادات را علیه اجزای مختلف دولت احمدی نژاد و نیز اطرافیان او مطرح می کردند، از کنار محمدرضا رحیمی به آرامی عبور کرده و در قبال وی به نحو بارزی موضع «سکوت» داشتند.

این در حالی بود که :

اولاً، محمدرضا رحیمی در آن مقطع به عنوان معاون اول رئیس جمهور، نفر دوم دولت و کابینه به شمار آمده و بسیاری از تصمیمات و چینش های دولت توسط وی اتخاذ و صورت می گرفت فلذا علی القاعده می بایست بیشترین حجم انتقاد در دولت متوجه وی باشد.

ثانیاً، شخص رحیمی به دلیل ابهامات متعدد در سوابق تحصیلی، سیاسی و مالی از ابتدای ورود به دولت با حاشیه های زیادی مواجه بود و بسیاری از اصولگرایان حضور وی در دولت را متناسب با شعارهای احمدی نژاد نمی دانستند. بعد از انتصاب وی به عنوان معاون اول رئیس جمهور نیز نه تنها از حجم این مسائل و انتقادات کم نشد بلکه افزایش یافت و به واسطه وجود رحیمی، شکاف قابل توجهی بین دولت و اصولگرایان ایجاد شد. از جانب دیگر از همان سال 88 پرونده مشکلات مالی رحیمی در دستگاه قضا به جریان افتاد که به تدریج، تبدیل به یکی از پرسروصداترین پرونده های قضایی کشور شد و از این منظر هم، رحیمی یکی از سوژه های دائمی مطبوعات بود.

با توجه به این دو موضوع، علی القاعده رحیمی و مسائلش می بایست مورد توجه ویژه رسانه ها قرار می گرفتند. اکثر رسانه های اصولگرا چنین رویکردی داشتند و موج انتقادی این رسانه ها در قبال مفاسد اقتصادی و فکری حلقه موسوم به «جریان انحرافی» علاوه بر اسفندیار رحیم مشایی، به نحو بارزی شامل محمدرضا رحیمی نیز می شد.

اعتراض به توزیع پول توسط نماینده رحیمی در مقطع استیضاح مرحوم کردان و ماجرای سیلی خوردن وی از دست دکتر زارعی نماینده اصولگرای مجلس، اعتراض به مدرک تحصیلی رحیمی و همسان خواندن آن با مدرک دکترای کردان توسط علیرضا زاکانی دیگر نماینده سرشناس  اصولگرا و سپس افشاگری الیاس نادران درباره پرونده فساد موسوم به «خانه فاطمی»، نکاتی بودند که رسانه های اصولگرا را - با اعتماد به این نمایندگان عدالتخواه - برای پیگیری پرونده رحیمی مجاب می کرد و بر همین مبنا نیز طی سال های اخیر یکی از محورهای مهم پیگیری این رسانه ها در زمینه مقابله با فساد اقتصادی، پرونده محمدرضا رحیمی بوده است. البته در این مسیر، رسانه های اصولگرا با عملیات ایذایی رحیمی و مسئول دفترش مواجه شدند که از آن جمله می توان به طرح شکایت های متعدد توسط  رحیمی علیه خبرگزاری فارس، خبرگزاری مهر، روزنامه کیهان، سایت مشرق، سایت فردا، سایت جهان، سایت الف و نشریه پنجره و نیز ایجاد محدودیت ها و اعمال فشارهای دیگر اشاره کرد.

اما همان گونه که عنوان شد، برخی رسانه ها که از منظر سیاسی اصلاح طلبانه مخالف دولت احمدی نژاد بودند- از جمله روزنامه شرق- تقریباً از مقطع تصدی معاونت مطبوعاتی توسط مسئول دفتر محمدرضا رحیمی تا مدت ها بعد، فتیله انتقاد از معاون اول را پایین کشیده و در حالی که تهاجم همه جانبه به سایر ارکان دولت و نزدیکان رئیس جمهور - ونیز به شیوه مالوف خود، هجمه به ارکان حاکمیت – در دستور کار آنان قرار داشت، ضریب خبری محمدرضا رحیمی را به صفر نزدیک کرده و درباره پرونده مالی وی در این اردوگاه «سکوت» رازآلودی برقرار بود.

طبیعتاً اکنون که از آن فضا فاصله گرفته ایم و میدان رجزخوانی فراخ شده، رد این نظر آسان می آید و مسئولان این رسانه ها خود را محق می دانند که طلب سند کنند. اما سند ادعای سکوت چه می تواند باشد؟ به نظر می رسد  در درجه اول، بهترین و متقن ترین سند، صفحات خود این روزنامه ها هستند.بر همین مبنا اگر بخواهیم، ادعای سکوت روزنامه «شرق» در قبال پرونده محمدرضا رحیمی را اثبات کنیم باید به نسخه های منتشر شده این روزنامه رجوع کنیم.

-

روش تحقیق درباره سکوت رازآلود

مطابق معمول هر پژوهشی، می بایست یک مقطع زمانی قابل اتکا را برای بررسی روزنامه شرق در نظر بگیریم که به نظر می رسد سال 1390 مناسب باشد. سالی که با خاموش شدن شعله فتنه، فصل جدیدی در حوزه سیاسی باز شد. رفتار سیاسی دولت و شخص احمدی نژاد تغییرات قابل توجهی پیدا کرد و به تبع آن میزان انتقادات از دولت و رئیس جمهور از جانب طیف های مختلف سیاسی افزایش یافت. بحث «جریان انحرافی» به عنوان یک موضوع داغ - و البته تلخ - در فضای عمومی جامعه مطرح بود. شکل گیری پدیده های تاسف باری چون فساد 3 هزار میلیاردی، ضرورت مبارزه با مفاسد اقتصادی بویژه در سطوح کلان را به عنوان یک باورعمومی پدیدار کرده و بازداشت برخی مسئولان دولتی، فضای پرتپش و تنشی را در جامعه سیاسی به وجود آورده بود. در میانه این میدان، به طور طبیعی محمدرضا رحیمی معاون اول رئیس جمهور با آن سوابق و حواشی پیش گفته، هر موضع و رفتار و گفتارش می بایست بیشترین حساسیت ها را برانگیخته و در زمره اصلی ترین سوژه های خبری و تحلیلی رسانه ها از جمله روزنامه شرق باشد.

از بازه زمانی که بگذریم، روش تحلیل محتوای روزنامه حائز اهمیت است. این باور مشترک در بین قاطبه اهلی رسانه وجود دارد که صفحه نخست هر روزنامه «ویترین» آن است و اگر کسی بخواهد برداشتی  از خط مشی، جهت گیری و رویکرد کلان یک روزنامه داشته باشد، تیترها و تصاویر صفحه اول، شاخص خوب و نسبتاً دقیقی برای نیل به این مقصود به شمار می آیند. فی الواقع صفحه اول هر روزنامه به مخاطب اعلام می کند که از منظر گردانندگان آن، از بین صدها خبر و تحلیل منتشره، مهمترین اخبار و مسائل روز چیست؟ در این میان تیتر یک و عکس اصلی روزنامه حائز اهمیت بیشتری هستند و فی الواقع دستور کار روز آن رسانه به شمار می آید.

با توجه به این نکات، برای ارزیابی نحوه پردازش روزنامه شرق به پرونده محمدرضا رحیمی،صفحات نخست همه نسخه های منتشر شده روزنامه شرق طی سال 1390 را که در اینجا قابل دسترسی هستند توسط معاونت پژوهش خبرگزاری فارس مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفتند. بر این اساس، در صفحه نخست روزنامه شرق به طور میانگین حدود 10 تیتر وجود دارد که برخی تیترها اصلی و برخی فرعی به شمار می آیند. بدین ترتیب با احتساب نسخه های دردسترس رونامه، حدود 2380 تیتر در صفحات نخست رونامه شرق طی سال 1390 انعکاس یافته است.

با نگاهی اجمالی به این صفحات نخست و تیترهای آن، چند نتیجه کلی به دست می آید:

1- رونامه شرق در این مقطع یکی از رادیکال ترین رسانه های مخالف و منتقد دولت احمدی نژاد بوده که اکثر تیترها و عکس های نخست آن به نحوی از انحاء در جهت نقد مواضع و عملکرد دولت دهم در زمینه سیاست داخلی ،سیاست خارجی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی قرار داشته اند.

2 - تقریباً تمامی مسئولان دولتی، وزرا و نزدیکان رئیس جمهور زیر ذره بین انتقادی رونامه شرق قرار داشته و کوچکترین موضع گیری و رفتار سیاسی آنها با رویکردی انتقادی و تهاجمی در صفحه نخست روزنامه منعکس شده است به گونه ای که فقط برای علی اکبر جوانفکر مشاور احمدی نژاد حدود 5 تیتر اول وجود دارد!

3 - در سال 1390 با توجه به فضای سیاسی و اجتماعی کشور، بروز برخی مفاسد اقتصادی و نیز اعتراض گسترده اصولگرایان به این مفاسد، روزنامه شرق نیز تلاش کرده تا خود را با این موج همراه ساخته از این منظر به نقد دولت احمدی نژاد بپردازد. شرق، به رغم داشتن موضع راست اقتصادی و سابقه سکوت و حتی حمایت در قبال مفاسد مشابه نظیر شهرام جزایری و... در این زمینه کاملاً رادیکال و چپ گرایانه نمایان شده است.

-